पुरुष वंध्यत्वाची कारणे व उपचार वंध्यत्व ही एक वैद्यकीय स्थिती आहे ज्यामध्ये जोडप्यांना नैसर्गिकरित्या गर्भधारणा होण्यात अडचणी येतात. पुरुष वंध्यत्व हे या समस्येचे एक महत्त्वाचे कारण आहे, ज्यामुळे IVF (In Vitro Fertilization) सारख्या उपचारांची गरज भासते. या लेखात आपण पुरुष वंध्यत्वाची कारणे, उपचार पद्धती, आणि IVF पूर्वीची तयारी याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
पुरुष वंध्यत्व म्हणजे काय? What is Male Infertility?
पुरुष वंध्यत्व म्हणजे पुरुषाच्या प्रजनन क्षमतेमध्ये अडथळा येणे, ज्यामुळे स्त्रीला नैसर्गिकरित्या गर्भधारणा होण्यात अडचण निर्माण होते. यामध्ये प्रामुख्याने शुक्राणूंची संख्या कमी असणे, शुक्राणूंची हालचाल कमकुवत असणे, किंवा गुणवत्तेचा अभाव ही कारणे असतात. काही पुरुषांमध्ये शुक्राणूंची निर्मितीच होत नाही, तर काही वेळा ते योग्य मार्गाने गर्भाशयात पोहोचत नाहीत. हार्मोनल असंतुलन, आनुवंशिक दोष, धूम्रपान, अल्कोहोलचे सेवन, मानसिक तणाव, आणि लठ्ठपणा यासारख्या कारणांमुळेही वंध्यत्व निर्माण होऊ शकते. योग्य निदान आणि तज्ज्ञांचा सल्ला घेतल्यास, IVF किंवा ICSI सारख्या आधुनिक उपचारांनी पुरुष वंध्यत्वावर यशस्वी मात करता येते.
पुरुष वंध्यत्वाची 5 कारणे . 5 Causes of Male Infertility.
1) शुक्राणूंची संख्या आणि गुणवत्ता कमी असणे.
शुक्राणूंची संख्या, हालचाल आणि रचना ही गर्भधारणेसाठी अत्यंत महत्त्वाची असते. या तीनही घटकांमध्ये त्रुटी आढळल्यास गर्भधारणेची प्रक्रिया अयशस्वी होऊ शकते. खाली दिलेले प्रकार पुरुष वंध्यत्वात सामान्यतः आढळून येतात:
- Oligospermia (ओलिगोस्पर्मिया) – यामध्ये पुरुषाच्या वीर्यामध्ये शुक्राणूंची एकूण संख्या कमी असते. सामान्यतः १५ दशलक्ष प्रति मिली (15 million/mL) पेक्षा कमी असलेली संख्या ही Oligospermia मध्ये मोडते. शुक्राणूंची संख्या कमी असल्यास गर्भधारणा होण्याची शक्यता कमी होते. हे अनेक कारणांमुळे होऊ शकते जसे की हार्मोनल असंतुलन, अंडीवृषणात (testes) इजा, गरम वातावरण, किंवा काही औषधांचा दुष्परिणाम.
- Azoospermia (एझोस्पर्मिया) – ही स्थिती अधिक गंभीर मानली जाते. यामध्ये पुरुषाच्या वीर्यामध्ये शुक्राणू पूर्णपणे अनुपस्थित असतात. याचे दोन प्रकार असतात: obstructive (रस्त्यात अडथळा निर्माण होणे) आणि non-obstructive (शुक्राणूंची निर्मितीच न होणे). उपचारामध्ये शस्त्रक्रिया, हार्मोन थेरपी किंवा IVF/ICSI यांसारख्या पर्यायांचा समावेश असतो.
- Teratospermia (टेरॅटोस्पर्मिया) – यामध्ये शुक्राणूंची रचना (morphology) असामान्य असते. सामान्य शुक्राणूमध्ये डोके, गळा आणि शेपटी योग्य प्रमाणात असते, जे गर्भारोपणासाठी आवश्यक असते. पण Teratospermia मध्ये शुक्राणू विचित्र आकाराचे, दोन डोके/शेपटी असलेले किंवा अशक्त असू शकतात. हे शुक्राणू अंडाणूपर्यंत पोहोचण्यास किंवा त्याचे फलन करण्यास अक्षम असतात.
2) हार्मोनल असंतुलन.
पुरुषाच्या प्रजनन क्षमतेसाठी हार्मोन्स महत्त्वाची भूमिका बजावतात. विशेषतः पिट्युटरी ग्रंथी (pituitary gland) आणि हायपोथॅलॅमस (hypothalamus) या मेंदूतील भागांचे योग्य कार्य आवश्यक असते. हे ग्रंथी टेस्टोस्टेरॉन उत्पादन व शुक्राणूंची निर्मिती नियंत्रित करतात. यामध्ये अडथळा निर्माण झाल्यास पुरुष वंध्यत्व उद्भवू शकते.
- पिट्युटरी ग्रंथीतील त्रुटी – पिट्युटरी ग्रंथीमधून स्त्रवणारे दोन प्रमुख हार्मोन्स – FSH (Follicle Stimulating Hormone) आणि LH (Luteinizing Hormone) – हे अंडीवृषणांवर परिणाम करतात. LH टेस्टोस्टेरॉन उत्पादनासाठी तर FSH शुक्राणू निर्मितीसाठी आवश्यक आहे. जर या हार्मोन्सचे प्रमाण कमी झाले, तर अंडीवृषण योग्य प्रकारे कार्य करत नाहीत आणि शुक्राणूंची निर्मिती प्रभावित होते.
- Hypogonadotropic Hypogonadism – ही एक वैद्यकीय स्थिती आहे जिथे FSH आणि LH या दोन्ही हार्मोन्सची कमतरता असते. यामुळे टेस्टोस्टेरॉनचे उत्पादन थांबते किंवा खूपच कमी होते, परिणामी शुक्राणूंची निर्मितीही थांबते. ही अवस्था जन्मजात असू शकते (जसे की Kallmann Syndrome), किंवा मेंदूत गाठ, दुखापत, जास्त ताण किंवा काही औषधांमुळे नंतर निर्माण होऊ शकते.
- लक्षणे आणि निदान –
- लैंगिक इच्छा कमी होणे
- तणाव, थकवा, किंवा वजन वाढ
- अंडीवृषण लहान असणे
- वीर्य तपासणीत शुक्राणूंचा अभाव
- रक्त तपासणीत FSH, LH आणि टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण कमी असणे.
- उपचार – या स्थितीसाठी उपचारामध्ये हार्मोन बदल उपचार (Hormone Replacement Therapy) दिली जाते. काही प्रकरणांमध्ये गोनाडोट्रॉपिन थेरपी किंवा GnRH पंप थेरपी वापरली जाते. योग्य उपचारांनंतर काही रुग्णांमध्ये नैसर्गिकरित्या गर्भधारणा शक्य होते, तर काहींसाठी IVF/ICSI ही योग्य दिशा ठरते.
3) शारीरिक अडथळे
पुरुष प्रजनन संस्थेमध्ये काही शारीरिक अडथळे निर्माण झाल्यास शुक्राणूंच्या निर्मितीपासून त्यांच्या स्त्रीच्या गर्भाशयापर्यंत पोहोचण्याच्या प्रक्रियेत अडचणी येतात. हे अडथळे नैसर्गिक गर्भधारणेला अयशस्वी बनवतात आणि IVF किंवा ICSI सारख्या उपचारांची गरज भासू शकते.
1) Varicocele (व्हेरिकोसील) –
Varicocele म्हणजे अंडकोषातील शिरांमध्ये सूज येणे, म्हणजेच त्या शिरा मोठ्या होतात व रक्त साचून राहते. ही स्थिती अंडकोषातील तापमान वाढवते, ज्यामुळे शुक्राणूंची निर्मिती, हालचाल आणि गुणवत्ता यावर प्रतिकूल परिणाम होतो.
- साधारणतः डाव्या अंडकोषात अधिक प्रमाणात आढळते.
- रुग्णाला अंडकोषात गाठीसारखे वाटणे, जडपणा किंवा सौम्य वेदना जाणवू शकतात.
- Varicocele मुळे अनेकदा Oligospermia किंवा Teratospermia होऊ शकते.
- उपचार: Varicocele सर्जरी (Varicocelectomy) ही शस्त्रक्रिया करून सूजलेल्या शिरा दुरुस्त केल्या जातात. यानंतर शुक्राणूंची गुणवत्ता सुधारते आणि गर्भधारणेची शक्यता वाढते.
2. शुक्राणू वाहिन्यांमध्ये अडथळा (Obstruction in Sperm Ducts)
शुक्राणू टेस्टिकल्समध्ये तयार झाल्यावर epididymis, vas deferens, आणि इतर वाहिन्यांमधून प्रवास करतात. जर या वाहिन्यांमध्ये कुठेही अडथळा असेल, तर शुक्राणू वीर्यामध्ये मिसळू शकत नाहीत.
- यामुळे Azoospermia (शुक्राणूंचा अभाव) दिसून येतो.
- अडथळ्याची कारणे:
- जन्मजात दोष (जसे की Congenital Absence of Vas Deferens)
- जुन्या संसर्गांमुळे झालेला fibrosis
- आधी केलेली शस्त्रक्रिया (उदा. हर्निया, वासेक्टॉमी)
उपचार:
- काही प्रकरणांत अडथळा काढून टाकण्यासाठी शस्त्रक्रिया केली जाते.
- अन्य प्रकरणांत, थेट अंडकोषातून शुक्राणू काढून ICSI उपचार केला जातो.
4) जीवनशैली आणि पर्यावरणीय घटक-
पुरुषाची जीवनशैली व तो ज्या वातावरणात राहतो, त्या दोहोंचा प्रजनन क्षमतेवर थेट परिणाम होतो. काही सवयी, व्यसनाधीनता आणि प्रदूषित वातावरण शुक्राणूंच्या संख्येत व गुणवत्तेत घट घडवू शकतात, ज्यामुळे नैसर्गिक गर्भधारणेला अडथळा निर्माण होतो.
धूम्रपान, मद्यपान आणि औषधांचे सेवन
- धूम्रपान केल्याने शुक्राणूंची हालचाल, रचना आणि DNA गुणवत्ता खराब होते. यात उपस्थित असलेल्या निकोटीन व इतर विषारी घटक शुक्राणूंना थेट हानी पोहोचवतात.
- मद्यपान हा टेस्टोस्टेरॉन हार्मोनच्या पातळीवर परिणाम करतो. सतत मद्यपान केल्यास शुक्राणूंची निर्मिती मंदावते आणि लैंगिक क्षमता घटते.
- नावश्यक स्टेरॉइड्स, अंमली पदार्थ किंवा बॉडी बिल्डिंगसाठी घेतली जाणारी औषधे देखील हार्मोन संतुलन बिघडवतात, ज्यामुळे शुक्राणूंची निर्मिती थांबू शकते.
जास्त तापमान
- अंडकोषाची कार्यक्षमता शरीराच्या तापमानापेक्षा थोडीशी कमी तापमानात अधिक चांगली राहते.
- सतत गरम पाण्याने अंघोळ, सॉना बाथ, लॅपटॉप थायवर ठेवणे, किंवा गरम वातावरणात काम करणे (जसे की बेकरी, कारखाने) यामुळे शुक्राणूंची गुणवत्ता कमी होऊ शकते.
प्रदूषण आणि कीटकनाशके
- हवा आणि पाण्यातील रसायने, विशेषतः औद्योगिक प्रदूषक, भारी धातू (lead, mercury), आणि प्लास्टिकमधील BPA हे अंडीवृषणांच्या कार्यावर परिणाम करतात.
- कीटकनाशके आणि रासायनिक खते वापरणाऱ्या शेतकऱ्यांमध्ये शुक्राणूंची संख्या आणि गुणवत्ता दोन्ही कमी आढळतात. हे रसायने शरीरात जमा होऊन हार्मोनल असंतुलन निर्माण करू शकतात.
सल्ला व उपाय
- धूम्रपान व मद्यपान त्वरित बंद करणे.
- तणाव नियंत्रणासाठी ध्यान, योग आणि नियमित व्यायाम.
- शरीरासाठी सुरक्षित पर्यावरण आणि आहाराची निवड.
- डॉक्टरांच्या सल्ल्याने तपासणी आणि योग्य उपचार.
5 ) आनुवंशिक कारणे
कधी कधी पुरुष वंध्यत्वाचे मूळ कारण हे जन्मजात म्हणजेच आनुवंशिक असते. अशा स्थितीत शरीरात आवश्यक त्या जनुकीय (genetic) माहितीमध्ये दोष असतो, जो शुक्राणूंची निर्मिती आणि प्रजनन क्षमतेवर गंभीर परिणाम करतो. या प्रकारची वंध्यत्वाची कारणे सामान्य उपचारांनी सहज सुधारत नाहीत आणि विशेष निदान व तंत्रांचा वापर करावा लागतो.
Klinefelter Syndrome (क्लाईनफेल्टर सिंड्रोम)
- ही एक जनुकीय विकृती आहे ज्यामध्ये पुरुषामध्ये एक अतिरिक्त X क्रोमोसोम (XXY) असतो.
- सामान्य पुरुषाचे जनुकीय रचना XY असते, परंतु Klinefelter syndrome मध्ये ती XXY असते.
- यामुळे अंडीवृषणांची वाढ नीट होत नाही आणि टेस्टोस्टेरॉन हार्मोनचे प्रमाण खूपच कमी असते.
- या स्थितीत शुक्राणूंची निर्मिती फारच कमी असते किंवा पूर्णपणे बंद होते (Azoospermia).
- लक्षणे: लहान अंडीवृषण, शरीरावर जास्त चरबी, कमी मसल्स मास, कमी लैंगिक इच्छा, वंध्यत्व.
- निदानासाठी कॅरिओटायपिंग चाचणी (Karyotyping) केली जाते.
- उपचार: हार्मोन थेरपीसह, काही निवडक रुग्णांमध्ये अंडीवृषणातून थेट शुक्राणू काढून ICSI उपचार करता येतो.
Y Chromosome Microdeletions (Y क्रोमोसोमवरील सूक्ष्म दोष)
- Y क्रोमोसोमवर शुक्राणू निर्मितीची माहिती असलेले काही विशिष्ट भाग (AZF – Azoospermia Factor) असतात.
- AZFa, AZFb आणि AZFc हे प्रमुख विभाग आहेत.
- जर या पैकी कोणत्याही भागात सूक्ष्म जनुकीय वगळणे (microdeletion) झाले, तर शुक्राणूंची निर्मिती मंदावते किंवा पूर्णतः थांबते.
- काही रुग्णांमध्ये AZFc डिलिशन असूनही शुक्राणू मिळू शकतात, परंतु AZFa किंवा AZFb मध्ये डिलिशन असल्यास IVF/ICSI देखील शक्य होत नाही.
- ही स्थिती जन्मजात असून वारसाहक्काने पुढील पिढीत जाऊ शकते, त्यामुळे IVF करताना जनुकीय सल्ला (genetic counseling) आवश्यक असतो.
- निदानासाठी रक्तातील DNA चाचणी केली जाते.
प्रत्येक जोडप्याची वैयक्तिक स्थिती, आरोग्य आणि गरज वेगळी असते. त्यामुळे कोणत्याही निर्णयासाठी डॉक्टरांची मदत घ्या.
